Van Hus tot Havel

En dat niet alleen: Tsjechië is ook het land met de vroegste reformatie van ons continent. Terwijl de brandstapel in Konstanz, waar Johannes Hus op 6 juli 1415 werd geëxecuteerd, nog smeult, breken in Bohemen de Hussitische oorlogen uit. De militaire strateeg Jan Žižka dwingt de Rooms-Katholieke Kerk tot een compromis: er komt ruimte voor de vrije prediking van Gods Woord in de landstaal en het heilig avondmaal wordt nu in brood én wijn aan leken uitgereikt.

In 1618 vindt de zeer rooms-katholieke Ferdinand II het welletjes. Hij beperkt de vrijheden in Bohemen en, als woedende Tsjechen zijn vertegenwoordigers uit de ramen van de Praagse burcht storten, begint de Dertigjarige Oorlog. In 1620 verliezen de protestanten op dramatische wijze de slag op de Witte Berg en Ferdinand is heer en meester in Bohemen.

Rekatholisering

Wat volgt, is een zorgvuldig geregisseerde rekatholisering. Protestantse kerkleiders krijgen de keuze om terug te keren tot de Rooms-Katholieke Kerk, of om het land te verlaten. Kerkdiensten worden verboden, kerken verwoest. Jan Amos Comenius, één van de bisschoppen in de Tsjechische broederkerk, vlucht naar Amsterdam. Tegelijkertijd pompt de Rooms-Katholieke Kerk grote hoeveelheden geld in de bouw van kerken, onderwijs en het kloosterleven. Het ‘succes’ is ongeëvenaard. Nergens ter wereld verandert een hele natie in zo korte tijd tweemaal van geloofsrichting. Twee kanttekeningen zijn hier op hun plaats. In de eerste plaats waren de Hussitische kerken geen reformatiekerken zoals in de rest van Europa, zeker niet gereformeerd. Het is de wet van de remmende voorsprong: de volgelingen van Jan Hus profiteren niet zo van de boekdrukkunst als bijvoorbeeld Luther. De Tsjechisch Bible kralická verschijnt pas jaren na de Duitse vertaling. In de tweede plaats gaat deze rekatholisering gepaard met een germanisering. Het Duits wordt de officiële taal in de Boheemse administratie, op scholen, in boeken en op straat. Deze onderdrukking, waarbij kerk en staat samen optrekken, stuit bij veel Tsjechen op weerstand.

Godsdienstvrijheid

Deze situatie houdt aan tot het einde van de negentiende eeuw. De laatste keizers geven meer ruimte voor protestantse kerken in het Habsburgse rijk, maar pas na de Eerste Wereldoorlog, als in 1918 Tsjecho-Slowakije wordt gesticht, is er werkelijk godsdienstvrijheid. Er komen verschillende protestantse kerken. Die mogen zo’n 10 procent van de bevolking tot hun leden rekenen, later bijna 20 procent.

Staatscontrole

Wanneer de communisten in 1948 de macht grijpen in Tsjecho-Slowakije, verandert de situatie. Rooms-katholieke kerkleiders weigeren in 1949 hun loyaliteit aan de regering te verklaren. Korte tijd later komt er een wet die alle kerkelijke zaken onder staatscontrole brengt. Hoewel de Rooms-Katholieke Kerk, die niet alleen veruit de grootste kerk van het land is, maar ook het meest geïnstitutionaliseerd, de hoofdrol speelt in deze ontwikkelingen, lijden ook de protestantse kerken onder deze ontwikkelingen.

Vanuit sterke atheïstische overtuigingen starten de communisten een campagne die de kerk in diskrediet moet brengen. Al snel dient de gelegenheid hiertoe zich aan: priester Toufar ziet in december in zijn kerk de crucifix bewegen en dat leidt tot een stroom aan bedevaartgangers én onderzoekers van de geheime dienst. Toufar wordt gevangen genomen en gemarteld. Hij bekent homoseksuele handelingen met minderjarige jongens en dat hij de crucifix zelf heeft laten bewegen. Zijn ‘misdaden’ worden verfilmd en afgeschilderd als een complot van Vaticaanse agenten en kapitalistische samenzweerders van Wall Street.

Meer dan zesduizend monniken en nonnen worden uit hun kloosters gehaald en naar gevangenissen en werkkampen gestuurd. Hoge geestelijken worden aangeklaagd als Vaticaanse agenten en in publieke strafprocessen veroordeeld. Kerken en kerkelijke bezittingen, zoals gebouwen en kunst, worden onteigend en komen in bezit van de staat. Ook veel protestantse voorgangers worden gedeporteerd naar de uraniummijnen.

Fluwelen revolutie

‘Ik heb het gevoel dat we na twintig jaar tijdloosheid de draad van de geschiedenis van ons land weer oppakken’. Woorden die Václav Havel op 22 november 1989 uitsprak, in een toespraak gericht aan demonstranten op Václavské náměstí (Wenceslasplein). Vijf dagen daarvoor, op 17 november, sloeg de oproerpolitie een vreedzame herdenkingsmars bruut uiteen. Dit incident was het begin van de Fluwelen Revolutie, in het kielzog van de val van de Berlijnse muur.

De fluwelen revolutie van 1989 betekent dat Tsjechische kerken en christenen kunnen opademen. Echter, lange tijd ontbreekt de politieke wil om kerk en staat (opnieuw) te scheiden. Dat komt omdat met name de Rooms-Katholieke Kerk een enorme claim bij de Tsjechische staat neerlegt voor restitutie van gestolen goederen en gebouwen tijdens het communisme. Een eerste regeling wordt in 2008 weggestemd in het parlement, eind 2013 wordt de definitieve regeling wél goedgekeurd.

Het zal geen verrassing zijn dat de financiële regeling de oude antipathie tegen de kerk, ‘die zich verrijkt ten koste van de armen’, opnieuw voedt. Hier staat tegenover dat de kerken op eigen benen moeten gaan staan en dat de staat stopt met het betalen van salarissen. Vooral kleine protestantse kerken dreigen hierdoor in de problemen te raken. Op korte termijn is de vraag: wat doen we met zoveel geld? Op lange termijn is de vraag: hoe betalen we onze predikant en het onderhoud aan ons gebouw?